„Wigilia na Syberii” autorstwa Jacka Malczewskiego to obraz wybitny, i był on inspiracją dla wielu artystów

Udokumentowane początki zainteresowania Jacka Malczewskiego tematyką sybirską wyznacza jego studencki pobyt w Paryżu w latach 1876–1877. Bodźcem do podjęcia tych zagadnień stała się między innymi lektura Anhellego Juliusza Słowackiego. Szacunek dla twórczości poety z Krzemieńca w młodym malarzu wzbudził ojciec artysty, Julian Malczewski. W prowadzonej między Radomiem a stolicą Francji korespondencji ojca i syna odnajdziemy długą dyskusję na temat malarskiego potencjału prozy Słowackiego. Jacek przysyłał do Polski szkice przedstawiające śmierć Ellenai z prośbą o ich ocenę, Julian zaś wyliczał proponowane poprawki.

Obraz

W zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie zachowało się kilka spośród wykonanych w Paryżu szkiców przygotowawczych do obrazów ukończonych w latach 1882–1883: Niedzieli w kopalni oraz słynnej Śmierci Ellenai. Druga z wymienionych prac była inspirowana Anhellim Słowackiego. Pierwsza stanowi natomiast wczesny przykład rezygnacji z literackich nawiązań na rzecz tworzenia scen rodzajowych z życia codziennego Sybiraków.

Do najbardziej poruszających prac powstałych w tym okresie należy zjawiskowa Wigilia na Syberii ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie. W tym namalowanym w 1892 roku obrazie Malczewski zobrazował spotkanie wigilijne zesłańców. Wokół stołu znajdującego się w ascetycznym wnętrzu artysta zgromadził ośmiu mężczyzn w różnym wieku. Nie odnajdziemy tu jednak ani świątecznej choinki, ani też bogactwa smakowitych potraw. Na próżno poszukiwalibyśmy jakiegokolwiek z tradycyjnych bożonarodzeniowych dań. Uwagę zwraca także skromność ubiorów zesłańców. Fizyczne oznaki biedy to jednak nie wszystko. Ponad siankiem i pustymi talerzami unosi się przede wszystkim nastrój bezbrzeżnego smutku i tęsknoty za ojczyzną. Nawet ta szczególna noc nie przynosi zesłańcom odrobiny ukojenia.

Ekspresję tego antyrosyjskiego malarskiego oskarżenia wzmagają przemyślana kompozycja i chłodna kolorystyka płótna. W Wigilii na Syberii płaszczyzna stołu kończy się tuż przed dolną krawędzią obrazu. Malczewski nie tylko zwraca w ten sposób uwagę na wyzierające spod obrusu sianko, ale także ogranicza dystans pomiędzy widzem a grupą zesłańców. Możemy odnieść wrażenie uczestniczenia w tej intymnej, pełnej smutku scenie. Innym wielkim walorem tego dzieła jest jego nowatorska, bazująca na dysharmoniach, kolorystyka. Zdaje się, że czujemy na swej skórze niemal namacalny chłód, który wypełnia przestrzeń namalowanego przez artystę wnętrza. Jak zauważył Andrzej Jakimowicz, „pozbawiony tego kolorystycznego dramatu obraz stawałby się przedstawieniem grupy panów w różnym wieku i z różnym stopniem melancholii na obliczach, siedzących przy stole”. Dzięki mistrzostwu młodego Malczewskiego tak się jednak nie stało. Jego wyjątkowe dzieło należy do najbardziej udanych obrazów o patriotycznej treści, eksponowanych w krakowskich Sukiennicach.

Isnpiracje

Mistrz, znany z symbolicznych i patriotycznych treści w swojej twórczości, tym razem skupił się na przedstawieniu ludzkiej rozpaczy, samotności i tęsknocie przywołując najważniejsze i najbardziej rodzinne polskie święto jakim jest Wigilia Bożego Narodzenia w warunkach katorgi. Na obrazie widzimy grupę mężczyzn, skupionych wokół niezastawionego stółu, który symbolizujący próbę zachowania choćby namiastki domowego ciepła i tradycji. Jednak rzuca się w oczy brak tradycyjnych wigilijnych potraw, a widoczny tylko czarny chleb, symbolizuje surowość egzystencji zesłańców. Na zewnątrz panuje półmrok, a chłód syberyjskiej nocy jest niemal namacalny dzięki ponurej, zimnej palecie barw i tylko pogłębia realizm sceny.

Świeca, która się kopci, dodaje scenie dramatyczności i symbolizuje nadzieję, która z trudem przebija się przez mrok zesłańczej rzeczywistości. Postacie łączy wspólna niedola jednak każdy skupiony jest na własnym bólu, wspomnieniach o życiu, tym co utracili i czego już prawdopodobnie nigdy nie zobaczy.

Poruszająca scena była inspiracją dla Jacka Kaczmarskiego do napisania wiersza o tym samym tytule w roku 1980 oraz do sceny w filmie Andrzeja Wajdy Katyń.

▶️ A my pokornie prosimy o wsparcie, w tym świątecznym czasie, Portalu Warszawskiego, w pełni niezależnego stołecznego tytułu, który od lat również promuje szeroko pojętą polską kulturę. Możesz nam się odwdzięczyć za naszą służbę i i postawić nam kawę: https://buycoffee.to/portalwarszawski

Lub skorzystać bezpośrednio z konta o numerze: 61102049000000890231388541

za; Muzeum Narodowe Kraków, SebNowak

zdj. Jacek Malczewski, Wigilia na Syberii, 1892, Muzeum Narodowe w Krakowie, licencja PD, źródło: katalog cyfrowy muzeum