Ikoniczna „Siatkarka” z 1961 r. w rejestrze zabytków ruchomych

Neon zaprojektowany przez grafika i architekta C(1900-1981), należącego do zespołu Pracowni Projektów Neonów warszawskiego przedsiębiorstwa „Reklama”, jest przykładem realizacji o indywidualnym wyrazie plastycznym i wysokiej klasie artystycznej. Częściowo animowana kompozycja stanowiła pierwotny element kompleksowej reklamy świetlnej sklepu z artykułami sportowymi, który mieścił się w przyziemiu budynku.

Przedsiębiorstwo Usług Reklamowych „Reklama”

W okresie powojennym reklama zamieniła się w zasadzie w informowanie o towarach i usługach w ramach centralnie planowanej gospodarki, które było związane z planową estetyzacją przestrzeni publicznej za pomocą środków plastycznych. Rozwijano szczególnie niektóre rodzaje reklamy: ścienną reklamę wielkoformatową, neony czy wystawiennictwo sklepowe. Można zaryzykować stwierdzenie, że w tym okresie nastąpiła względna równowaga między architekturą a szatą informacyjną miasta. Paradoksalnie, ówczesny system regulujący każdy element umieszczany w przestrzeni miejskiej wpłynął na kompleksowe jej aranżowanie, a oddając decyzje estetyczne w ręce profesjonalistów – projektantów, artystów i architektów – umożliwił powstawanie reklam, neonów, wystaw sklepowych charakteryzujących się wysokim poziomem artystycznym.

Do realizacji tych celów powołano państwowe firmy, które koordynowały wszystkie działania związane z powstawaniem reklamy – od zleceń, wytycznych estetycznych i funkcjonalnych, przez wybór twórców i współpracę z nimi, po koordynację realizacji. Jedną z największych organizacji tego rodzaju było założone w 1956 roku Przedsiębiorstwo Usług Reklamowych „Reklama”. W roku 1972 firma została przekształcona w Przedsiębiorstwo Reklam Świetlnych. Drugą ze znanych ówczesnych firm z tej branży była Państwowa Agencja Reklamowa, która –obok produkcji reklam prasowych, broszur i opakowań – zajmowała się również reklamą wielkoformatową. W Warszawie część tego typu usług realizowało także Stołeczne Przedsiębiorstwo Usług Plastycznych i Wystaw Artystycznych Warexpo.

Reklamą socjalistyczną zajmowali się artyści i artystki – graficzki/graficy, projektantki/ projektanci. Charakteryzowała się wysokim poziomem i powstawała w ścisłym powiązaniu z architekturą i charakterem przestrzeni publicznej. Było to zgodne z ówczesnymi koncepcjami estetyki sfery publicznej. Myślano o niej całościowo jako o jednolitej przestrzeni składającej się z różnych współgrających ze sobą elementów użytkowych i wizualnych. Dlatego ważne były różnego rodzaju komunikaty graficzne: plakaty, szyldy sklepów i zakładów usługowych, znaki informacyjne i neony. Warto przywołać tu słowa Aleksandra Wallisa, który pisał: „Cywilizacja wielkomiejska w coraz większym stopniu zmuszona jest operować skrótami, symbolami i najogólniejszymi znakami, tworząc nowe, wyspecjalizowane środki porozumienia. Najczęściej są to języki graficzne, rzadziej dźwiękowe”.

W reklamie sięgano nie tylko po rozwiązania kojarzące się z nowoczesnością, jak wspomniane neony. Nawiązywano też do idei dekoracyjnych szyldów w historycznej stylizacji, które modne były w okresie dwudziestolecia. Chętnie odwoływano się do nich w okresie powojennym: były ważnymi detalami odbudowywanej architektury i historyczno-tożsamościowym łącznikiem między przeszłością a teraźniejszością stolicy. Takie powojenne, stylizowane szyldy były między innymi tematem fotografii Edwarda Hartwiga – Szyld pracowni metaloplastycznej przy ulicy Piwnej 46. Zdarzało się też, że szyld stawał się nośnikiem informacji innej niż reklamowa. Tak jest w przypadku żeliwnego herbu Krakowa wykutego w formie szyldu semaforowego umieszczonego na fasadzie odbudowanej Dziekanki. Informuje on darczyńcach – Dziekanka została obudowana dzięki składom mieszkańców dawnej stolicy w ramach Społecznego Funduszu Odbudowy.

„Siatkarka”

Elementy pierwotnej reklamy zewnętrznej stanowiły spójną kompozycję typograficzno-ikonograficzną, którą uzupełniały niezachowane do czasów współczesnych napisy „MHD” i „SPORT”, zamontowane pomiędzy filarami w podcieniach oraz pozioma linia świecąca na zielono, ciągnąca się wzdłuż fasady i elewacji wschodniej budynku.

„Siatkarka” wpisuje się w powojenną historię tzw. neonizacji Warszawy, realizowanej w latach 50. – 80. XX w. Był to zamysł urbanistyczny związany z instalacją neonów wzdłuż głównych ulic oraz na obszarze ścisłego centrum miasta. Głównym wykonawcą warszawskich neonów było powstałe w 1956 r. Przedsiębiorstwo Usług Reklamowych ,,Reklama”, w 1972 r. przemianowane na Stołeczne Przedsiębiorstwo Instalacji Reklam Świetlnych, które zrealizowało także przedmiotowy neon. Wartość historyczną obiektu stanowi fakt, iż jest on materialnym świadectwem odgórnego, planowego procesu neonizacji przeprowadzonego w czasach PRL w polskich miastach, między innymi w Warszawie. Zachowany neon stanowi relikt struktury urbanistycznej pl. Konstytucji, który był elementem założenia osiedla MDM oraz reprezentacyjnym obszarem miasta. Wartości artystyczne przedmiotowej instalacji wynikają z wyważonej kompozycji, syntetycznie ujętej formy, efektu lekkości kompozycji, pomimo jej monumentalnego charakteru (dzięki konturowemu potraktowaniu poszczególnych elementów oraz nadaniu całości wrażenia ruchu, uzyskanego poprzez diagonalne i ekspresyjne upozowanie postaci, a także zastosowanie animacji świetlnej).

za; Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków, Muzeum Warszawy