Wyzwolona Syrenka na „boba” to wciąż mało znany warszawiakom wizerunek. A szkoda, bo to dzieło wybitne

Budynek, w którym znajduje się Syrenka, pierwotnie służył jako warsztat i zajezdnia Zakładu Oczyszczania Miasta (później MPO). Zaprojektowany przez Stanisława Bukowińskiego w stylu modernistycznym, był jednym z pierwszych w Warszawie w całości wykonanych z żelbetu, co podkreśla jego znaczenie architektoniczne. Płaskorzeźba Syrenki, wraz z napisem „Garaż Miejski” , miała zdobić fronton od strony planowanego przedłużenia ulicy Sandomierskiej, dodając budynkowi lokalnego charakteru i symboliki.

Zamiast wstępu

Syrenka z fasady dzisiejszego Nowego Teatru, znajdującego się przy ulicy Madalińskiego 10/16 w Warszawie, jest dziełem rzeźbiarza Zygmunta Otto i stanowi wyjątkowy element dekoracyjny zabytkowego budynku dawnego Garażu Miejskiego, wzniesionego w 1927 roku. Płaskorzeźba, umieszczona nad dawnym głównym wejściem od strony ulicy Sandomierskiej, przedstawia warszawską Syrenkę w stylu art deco. Charakterystyczną cechą tej rzeźby jest stylizowana fryzura Syrenki, przypominająca chłopięcą, z równo przyciętymi włosami w formie „boba” i prostą grzywką sięgającą linii brwi, co odróżnia ją od klasycznych przedstawień tego symbolu miasta. Ale to ma swoje źródło. 

Zygmunt Józef Otto urodził się 19 marca 1874 we Lwowie, a zmarł 15 listopada 1944 w Warszawie. Ukończył Szkołę Przemysłu Artystycznego we Lwowie oraz Szkołę Sztuk Pięknych w Krakowie. Specjalizował się w rzeźbie architektonicznej, tworząc dekoracje dla wielu warszawskich budynków, m.in. gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (I nagroda w konkursie, 1898), Mostu Poniatowskiego, Teatru Polskiego czy Filharmonii. W 1900 wygrał konkurs na wodotrysk przed Zachętą, a w 1927 zdobył II nagrodę za projekt pomnika w Poznaniu. Otrzymał złoty medal na wystawie w Rydze. Był członkiem Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (1905–1939). Jego prace cechuje styl barokowy z elementami secesji i modernizmu. Zmarł w Warszawie podczas II wojny światowej.

Domeną działalności artystycznej Otto była rzeźba architektoniczna. Do ważniejszych prac wykonanych przez niego w Warszawie należą między innymi; dekoracja hal przy ulicy Koszykowej, gmachu Centralnego Towarzystwa Rolniczego przy ulicy Kopernika (portal wejściowy), posągi Atlantów przed wejściem do kamienicy Strzałeckiego w Alejach Ujazdowskich (wszystkie dzieła wymienione powyżej z 1909 roku); płaskorzeźbione herby miast na przyczółkach Mostu Poniatowskiego (1910), oraz – wykonane później – medaliony, posągi i fryz na fasadzie Teatru Polskiego; posągi orłów i płaskorzeźby na temat Rolnictwa, Handlu i Przemysłu na elewacji frontowej gmachu Banku Towarzystw Spółdzielczych (tzw. Domu pod orłami) przy ulicy Jasnej; alegoryczne posągi Muzyki ludowej i Muzyki symfonicznej oraz Malarstwa i Rzeźby na fasadzie Filharmonii Warszawskiej; alegoryczne grupy Budownictwo, Rolnictwo, Prawo i Sprawiedliwość na gmachu hipoteki (obecnie w Alei Solidarności).

Zygmunt Otto, choć nie należy do najbardziej znanych polskich rzeźbiarzy, stworzył dzieło, które harmonizuje z międzywojenną estetyką art déco i modernizmu, charakterystyczną dla Warszawy tamtego okresu. Syrenka ta jest nie tylko ozdobą, ale także świadectwem historii miejsca, które przetrwało Powstanie Warszawskie bez większych zniszczeń i dziś pełni funkcję siedziby Nowego Teatru – Międzynarodowego Centrum Kultury.

Po modernizacji w 2016 roku budynek został dostosowany do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, a przestrzeń wokół niego, w tym plac z Syrenką, stała się miejscem spotkań lokalnej społeczności.

Rzeźby w Domu pod Orłami w Warszawie, znajdującym się przy ul. Jasnej 1, powstały w latach 1912–1917, podczas budowy gmachu Banku Towarzystw Spółdzielczych według projektu Jana Heuricha. Autorem orłów wieńczących narożniki budynku był Zygmunt Otto, a reliefów „Praca na roli” – Jan Antoni Biernacki

Syrenka na „boba” to wciąż mało znany warszawiakom wizerunek

Rzeźba Syrenki Otto, choć mniej znana niż inne warszawskie Syrenki, jak ta nad Wisłą czy na Rynku Starego Miasta, pozostaje ważnym elementem dziedzictwa kulturalnego Warszawy, Starego Mokotowa i jest idealnym przykładem artystycznego wkładu w przestrzeń publiczną miasta. Rolą rzeźby jest wszakże upiększanie i stanowiąc tak zwane decorum.

Syrenka na fasadzie Nowego Teatru jest płaskorzeźbą (dokładnie reliefem) inspirowaną obecnym wtedy i modnym stylem art deco, ale również wizerunkiem chłopczycy, który był ówcześnie dziełem Antoniego Cierplikowskiego – słynnego fryzjera znanegio jako Antoine de Paris. Jego wpływ na polskich młodych rzeźbiarzy był oczywisty. Cierplikowski zdobył międzynarodową sławę jako fryzjer i stylista w Paryżu, rewolucjonizując modę fryzur, szczególnie dzięki fryzurze „na chłopczycę”. Choć pochodził z Sieradza, większość życia spędził za granicą, głównie we Francji, i obracał się w kręgach artystycznych, przyjaźniąc się z takimi postaciami jak Xawery Dunikowski, Picasso czy Coco Chanel. Cierplikowski znał Dunikowskiego, a nawet zamówił u niego rzeźbę „Dusza odrywająca się od ciała” (1918), która upamiętniała go na cmentarzu Passy w Paryżu.

Idąc za duchem czasów, Zygmunt Otto decyduje się zmienić dość mocno wizerunek naszej Syreny. Jest jak na tamte czasy wizerunkiem wyzwolonej kobiety – wyzwolonej Syreny. Sama płaskorzeźba została wykonana w technice rzeźbiarskiej polegającej na modelowaniu form na płaskiej powierzchni, z elementami wystającymi ponad tło. Płaskorzeźba ta jest najprawdopodobniej wykonana w żelbecie lub betonie, co było typowe dla modernistycznych budynków międzywojennych, takich jak dawny Garaż Miejski. Żelbet, jako materiał nowoczesny w tamtym okresie, umożliwiał precyzyjne odlewanie detali, co pasuje do stylizowanego, geometrycznego charakteru rzeźby.

Charakterystyczna fryzura Syrenki, opisana jako krótka, geometryczna, w formie „boba” z prostą grzywką, wskazuje na precyzyjne modelowanie detali, typowe dla płaskorzeźb tego okresu. Tego typu stylizacja wymagała od artysty umiejętności operowania prostymi, ale wyrazistymi liniami, aby uzyskać efekt zarówno dekoracyjny, jak i symboliczny. Otto prawdopodobnie użył technik modelowania w miękkim materiale (np. glinie lub gipsie) do stworzenia wzoru, który następnie został odlany w betonie lub wyrzeźbiony bezpośrednio w materiale budowlanym.

Otto prawdopodobnie przygotował szkic lub model w mniejszej skali, uwzględniając proporcje fasady i jej kontekst architektoniczny. W pracowni artysta mógł stworzyć gliniany lub gipsowy model płaskorzeźby, który posłużył jako matryca do odlewu. W przypadku żelbetu, forma płaskorzeźby była odlewana w szalunku, gdzie beton wlewał się do przygotowanej matrycy z detalami. Alternatywnie, Otto mógł ręcznie rzeźbić detale w świeżo wylanym betonie, co było mniej powszechne, ale możliwe w przypadku mniejszych elementów. Po odlaniu lub wyrzeźbieniu powierzchnia mogła być dodatkowo szlifowana lub wygładzana, aby podkreślić detale, takie jak linie fryzury czy atrybuty Syrenki (tarcza i miecz).

Użycie betonu lub żelbetu jako materiału było charakterystyczne dla modernistycznych budynków użyteczności publicznej w międzywojennej Warszawie. Żelbet pozwalał na trwałość i odporność na warunki atmosferyczne, co było istotne w przypadku rzeźby umieszczonej na zewnętrznej fasadzie. Otto, jako rzeźbiarz zaznajomiony z ówczesnymi trendami, musiał uwzględnić te właściwości materiału, projektując Syrenkę w sposób, który harmonizował z surową, geometryczną estetyką budynku. Otto musiał uwzględnić ograniczenia materiału, takie jak konieczność szybkiego działania podczas wylewania betonu, oraz współpracować z architektem (Bukowińskim), aby płaskorzeźba była integralną częścią fasady. Stylizacja Syrenki, z jej uproszczonymi, geometrycznymi formami, mogła być świadomym wyborem, ułatwiającym wykonanie w betonie.

Mimo odważnych wtedy artystycznych inspiracji, wizerunek syrenki zrealizowanej przez Zygmunta Otto, bezpośrednio nawiązuje do tradycyjnego przedstawienia warszawskiej Syrenki – postaci mitologicznej z tarczą i mieczem, co odzwierciedla zarówno lokalny patriotyzm, jak i artystyczną estetykę okresu międzywojennego.  Zygmunt Otto, choć mniej znany niż inni rzeźbiarze epoki, takich jak Edward Wittig, przyczynił się do wzbogacenia warszawskiego krajobrazu artystycznego. Jego Syrenka na fasadzie Teatru Nowego jest przykładem harmonijnego połączenia funkcji dekoracyjnej z symbolicznym odniesieniem do tożsamości miasta.

Teatr Nowy, który obecnie funkcjonuje jako siedziba różnych instytucji kulturalnych, w tym Teatru Syrena, zachowuje tę rzeźbę jako element swojej historycznej spuścizny. Syrenka Otto pozostaje świadectwem międzywojennej sztuki rzeźbiarskiej i jej roli w kształtowaniu przestrzeni publicznych Warszawy.

Daniel Echaust, varsavianista, Społeczny Opiekun Zabytków, naczelny Portalu Warszawskiego

🔷 Spodobał Ci się artykuł? WSPIERAJ Portal Warszawski, niezależne medium, które prawdziwie służy warszawiakom i Warszawie. Możesz nam się odwdzięczyć i i postawić nam kawę: https://buycoffee.to/portalwarszawski

Lub skorzystać bezpośrednio z konta o numerze: 61102049000000890231388541