Gucin Gaj – to część Wilanowskiego Parku Kulturowego

Stanisław i jego żona Aleksandra z Lubomirskich Potocka, właściciele Wilanowa, nadali rezydencji nazwę Gucin na cześć wnuka – Augusta. Położona była na skarpie warszawskiej i pod nią. Składała się z niewielkiego dworu wzniesionego na koronie skarpy i ogrodu ozdobnego, zespołu budynków gospodarczych z ogrodem użytkowym, parku w stylu krajobrazowym oraz stawu pod skarpą.

Gucin Raj

Założenie dworsko-parkowe Gucin leżące w sąsiedztwie kościoła św. Katarzyny było kolejną rezydencją właścicieli Wilanowa. Od 1816 r. do 1821 r. było kształtowane przez Stanisława Kostkę Potockiego w stylu romantycznym. Stanisław i jego żona Aleksandra z Lubomirskich Potocka nadali rezydencji nazwę Gucin na cześć wnuka – Augusta. Położona była na skarpie warszawskiej i pod nią. Składała się z niewielkiego dworu wzniesionego na koronie skarpy i ogrodu ozdobnego, zespołu budynków gospodarczych z ogrodem użytkowym, parku w stylu krajobrazowym oraz stawu pod skarpą. Staw pełnił ważną funkcję kompozycyjną – był lustrem, w którym odbijały się najważniejsze elementy założenia. Nad wodą miejscem wypoczynku była altana, umieszczona na końcu pomostu.

Gaj – symbolika drzew

Po śmierci Stanisława w 1821 r. jego żona zainicjowała utworzenie tzw. Gaju w północno-wschodniej części założenia, po drugiej stronie stawu. Rodzina i przyjaciele domu Potockich sadzili w nim drzewa-pomniki upamiętniające Stanisława i jego brata Ignacego. W latach 1821-1830 powstał więc Gaj – park-pomnik, nazwą i formą nawiązujący do tradycji słowiańskich świętych gajów, co w XIX w. było zabiegiem niespotykanym w kraju. Nadawało to ogrodowi wyjątkowy status. Jego wartość i znaczenie nie odnosiły się już jedynie do osób w nim upamiętnianych, lecz miały także wymiar ideologiczny. Gaj stał się miejscem świadczącym o długiej historii i tradycji narodu polskiego. Chronił i utrwalał poczucie tożsamości narodowej w czasie, gdy państwo polskie nie istniało. Gaj miał również inspirować do naśladowania postaw obywatelskich i patriotycznych obu braci Potockich.

Co ciekawe, drzewa sadzone w Gaju miały swoją symbolikę. Dla przykładu, według Wojciecha Fijałkowskiego, historyka sztuki i varsavianisty, posadzone tu dęby miały wyrażać siłę moralną braci Potockich, jesiony – ich wysokie walory intelektualne oraz wspaniałość i szlachetność ich czynów, brzozy – łagodność i piastowane przez nich godności w parlamencie i władzach wykonawczych, modrzewie wyrażały smutek i melancholię.

Wiemy, że wdowa po Stanisławie Kostce posadziła dąb i klon, Tadeusz Mostowski ufundował obelisk, a wokół niego wsadzono dziesięć modrzewi, Julian Ursyn Niemcewicz posadził dąb i orzech czarny. Ten ostatni to gatunek pochodzenia amerykańskiego, osiągający imponującą wysokość nawet 40 m, który miał być świadectwem siły charakteru braci Potockich i ich twardej, nieustępliwej walki o sprawy narodu polskiego, jak również wyrazem tęsknoty za wolną ojczyzną (Niemcewicz spędził 10 lat w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i drzewa były dla niego ucieleśnieniem idei wolnego narodu). Ostatnie drzewo – klon zostało posadzone w Gaju w 1830 r. przez Feliksa Spalskiego – byłego majora wojsk polskich.

Rezydencja

Gucin, jako rezydencja w Służewie, zaczęła tworzyć wraz z Gajem kompozycyjną całość. Jednak nazwy składającej się z dwóch członów: najpierw Gaj Gucin, a następnie Gucin Gaj, zaczęto używać dopiero od 1965 r. Jako pierwszy zastosował ją Longin Majdecki, polski architekt krajobrazu i historyk sztuki, który chciał w ten sposób podkreślić jedność kompozycyjną założenia, składającego się z dwóch odrębnych części.

Co przetrwało do dziś?

Z dawnego założenia Gucin oraz z Gaju przetrwało niewiele. Zachowało się powiązanie widokowe parku z pamiątkowymi drzewami i dominanty założenia w Służewie – kościołem św. Katarzyny (patrz wyżej obraz Kasprzyckiego). Przetrwał też podziemny, ceglany korytarz, czyli tzw. grota o kolebkowym sklepieniu, która w czasach Potockiego służyła ponoć jako tajne miejsce spotkań wolnomularzy. W późniejszym czasie było to pomieszczenie gospodarcze, do którego wchodziło się przez niezachowany do dziś pawilon. Do dziś zachowały się niektóre elementy architektury ogrodowej z terenu Gaju, znajdujące się od 1963 roku na terenie ogrodu przy pałacu w Wilanowie, są to sarkofag ku czci Stanisława Kostki Potockiego z 1824 roku i obelisk z niezachowaną do dziś rzeźbą lwa (zwany piramidą), który pierwotnie flankował wejście do Gaju.

Kilkusetletnie drzewa

Spośród drzew, rosnących obecnie na terenie dawnego założenia Gucin Gaju, kilka ma status pomników przyrody. To pięć dębów szypułkowych (220-300 lat), dwa jesiony wyniosłe (170-200 lat) i jedna lipa drobnolistna (ok. 130 lat). Dęby i jesiony pamiętają czasy historycznego założenia, a co najmniej dwa z nich najprawdopodobniej zostały posadzone podczas tworzenia pamiątkowego gaju. To jesion wyniosły o obwodzie pnia 380 cm oraz dąb szypułkowy o obwodzie pnia 317 cm, których wiek szacuje się na ok. 200-220 lat, co odpowiada okresowi powstania ogrodu.

Również na terenie wpisanym do rejestru jako zespół kościelny św. Katarzyny (w pobliżu kościoła i parafii), znajdują się pomniki przyrody: lipa drobnolistna o obwodzie pnia 300 cm oraz dwa jesiony wyniosłe o obwodach pni 430 cm i 275 cm. Pozostała roślinność obecnego Gaju to zbiorowisko zależnych od siebie gatunków odradzającego się powoli lasu. Teren porastają głównie szuwary i łąki pomiędzy stawami a ul. Arbuzową. U podnóża skarpy rozpościera się łęg (czyli zarośla mniej lub bardziej przypominające las na okresowo zalewanym, podmokłym terenie). Przy stawie króluje roślinność wodna i przywodna, a na skarpie – ciepłolubne łąki i ziołorośla, natomiast w sąsiedztwie dróg, zabudowań i zwałów ziemi – rośliny ruderalne (czyli zasiedlające podłoża zmienione przez człowieka).

Płazy i gady oraz ptaki i owady

Zbiornik wodny, zwany Księżym Stawem, zamieszkują obecnie płazy, nieliczne ropuchy i kilka tysięcy żab. Występują tu również gady – zaskroniec zwyczajny, jaszczurka zwinka i jaszczurka żyworodna.
Dzięki obecności stawu wraz z otaczającymi go zaroślami i starymi drzewami, teren obfituje w ptaki. Najliczniej występuje tu mewa śmieszka, która zakłada gniazda na konarach leżących w wodzie, a także kokoszki, perkozy i łyski. Liczne lęgi wyprowadzają tu ptaki dziuplaki: szpaki, modraszki, bogatki i mazurki. Sprzyja im obecność starych drzew dziuplastych: dębów, lip, wierzb. Gniazda zakładają tu także kosy, kwiczoły, piecuszki, pierwiosnki dzwońce, kapturki, słowiki szare, rudziki, grzywacze.
Spotkać tu można także czaplę siwą, brodźca piskliwego i zimorodka. Korzystają one z zasobów tego terenu, lecz nie jest to ich miejsce lęgowe.

Na terenie Gucin Gaju występuje też 10 gatunków ważek, 41 gatunków chrząszczy, 29 gatunków motyli i 2 gatunki błonkoskrzydłych. Warunkiem ich bytowania jest sąsiedztwo stawu. W tej grupie na uwagę zasługuje motyl podlegający ochronie ścisłej: czerwończyk nieparek – ten sam, którego można spotkać w rezerwacie Skarpa Ursynowska, o czym pisaliśmy w jednym z poprzednich artykułów.

Nietoperze i inne ssaki

Gucin Gaj jest ostoją dla dziewięciu gatunków nietoperzy. Wspomniana wcześniej grota, wbudowana w skarpę, jest miejscem zimowania i hibernacji sześciu z nich. Jest to największe zimowisko tych ssaków w Warszawie i jedno z największych na Mazowszu. Dlatego zostało zamknięte dla ludzi i objęte ochroną prawną jako pomnik przyrody. Najliczniej występującym tu nietoperzem jest nocek Natterera, mniej liczne są  nocki: rudy, duży i wąsatek, a także gacek brunatny i mopek. Nocek duży i mopek są to gatunki zagrożone w skali europejskiej i objęte ochroną prawną.

Z innych ssaków można tu spotkać dziki, sarny i lisy. Występują tu też objęte ochroną częściową krety, jeże i bobry europejskie.

za; Stołeczny Konserwator Zabytków

Portal Warszawski