22 czerwca 1792 r. król Stanisław August Poniatowski ustanowił Order Virtuti Militari z dewizą Rex et Patria, obecnie Honor i Ojczyzna

22 czerwca 1792 r. król Stanisław August ustanowił Order Virtuti Militari (dosł. Cnocie wojskowej). Odznaczenie miało być przyznawane za zasługi na polu bitwy. Z zamiarem tym król nosił się już od pewnego czasu. Po pierwszym większym zwycięstwie w wojnie polsko-rosyjskiej przeciwko konfederacji targowickiej, w obronie Konstytucji 3 maja, pod Zieleńcami (18 czerwca 1792), dowodzący w niej królewski bratanek książę Józef Poniatowski poprosił stryja o specjalne odznaczenie dla żołnierzy. Pierwsze ordery nadano wraz z ustanowieniem odznaczenia, 22 czerwca. Wręczono je 25 czerwca w Ostrogu nad Horyniem na Wołyniu, w miejscu stacjonowania polskich oddziałów.

Rys historyczny

Wśród 15 udekorowanych byli generałowie: ks. Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko, Michał Wielhorski, Stanisław Mokronowski, ks. Eustachy Sanguszko i Józef Zajączek, a prócz nich dwóch pułkowników, jeden podpułkownik, dwóch majorów, dwóch poruczników oraz jeden szef szwadronu. Kilka miesięcy później, po powrocie ks. Poniatowskiego do Warszawy, ustanowiono statut orderu, wprowadzając rozdział na pięć klas: Krzyż Wielki z Gwiazdą, Krzyż Komandorski, Krzyż Kawalerski, Medal Złoty, Medal Srebrny. Nad przyznawaniem odznaczeń miała czuwać Kapituła, do której weszliby wszyscy odznaczeni 25 czerwca. Do nieodległego już końca panowania Stanisława Augusta udało się w tym czasie nadać go aż 526 osobom.

Order ten, jak niewiele innych odznaczeń, miał burzliwą historię. Odznaczenie Virtuti Militari nosiło różne nazwy:

1792-1794 – Order Virtuti Militari,
1806-1815 – Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego,
1815-1831 – Order Wojskowy Polski,
1832-1918 – Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne,
1919-1933 – Order Wojskowy Virtuti Militari,
1933-1945 – Order Wojenny Virtuti Militari,
1960-1992 – Order Virtuti Militari,
od 1992 – Order Wojenny Virtuti Militari.

Pierwotnie order miał kształt owalny. Na awersie był napis „SAR” (łac. Stanislaus Augustus Rex) zwieńczony koroną królewską, a pod monogramem – dwie gałązki palmowe. Na rewersie wygrawerowano dwuwierszem napis „VIRTUTI MILITARI”. Już na przełomie sierpnia i września 1792 roku – po ustanowieniu statutu Orderu – zmieniono jego wygląd m.in. poprzez nadanie mu kształtu krzyża, który przetrwał, z pewnymi modyfikacjami, do dnia dzisiejszego.

Obecnie Order Wojenny Virtuti Militari ma formę nadaną mu w 1933 roku. Odznaką Orderu Wojennego Virtuti Militari jest krzyż równoramienny, zakończony na rogach ramion kulkami. Na ramionach poziomych krzyża umieszczony jest napis „VIRTUTI”, na ramionach pionowych napis „MILITARI”. Ramiona krzyża w klasach I, II i III pokryte są czarną emalią w złoconym obramowaniu, w klasie IV złocone z wewnętrznym czarno emaliowanym obramowaniem i w klasie V srebrzone z wewnętrznym czarno emaliowanym obramowaniem. Napisy w klasach I, II i III są złocone, w klasach IV i V czarno emaliowane.

W środku krzyża na złoconej, okrągłej tarczy w dwudzielnym wieńcu laurowym pokrytym zieloną emalią umieszczony jest biało emaliowany orzeł w kształcie z roku 1792. Na odwrotnej stronie krzyża w środku napis „HONOR I OJCZYZNA” oraz data „1792”. Krzyż w klasach I i II zwieńczony jest złoconą koroną królewską. Wymiar krzyża wynosi: w I klasie – 64 mm, w klasie II – 55 mm, w klasie III – 45 mm i w klasach IV i V – 38 mm.